Het liberale gedachtengoed, zoals dit door John Adams is uitgewerkt en door Ayn Rand geradicaliseerd, propageert het idee dat iedereen individueel zijn eigen geluk moet nastreven, zonder daarbij rekening te houden met wat anderen vinden, doen, of overkomt. Een gemeenschap van radicaal vrije en gelijkwaardige individuen – dat wil zeggen zonder beperkingen of opgelegde regels – zou het grootst mogelijk geluk voor het grootst aantal mensen teweegbrengen. De opkomst van de Tea-party in de Verenigde Staten, maar ook de deregulering van nutsvoorzieningen en de afbraak van de verzorgingsstaat in Nederland en grote delen van Europa, zijn indicatief voor het feit dat deze gedachte momenteel de westerse wereld in zijn greep houdt.

De fixatie op vrije en gelijkwaardige individuen (door Ad Verbrugge als een ‘naïve droom’ gekenschetst: 2004, p.46) is een erfenis van de Verlichting en van de Christelijke moraal. Het centrale motto van de Verlichting is, zo vertelt Kant ons, ‘sapere aude‘: mensen moeten hun eigen leven op basis van hun eigen intellect en capaciteiten vormgeven en inrichten, zonder een appél te doen op autoriteiten de vorm van staat of kerk. Het Christendom op zijn beurt heeft ons aangeleerd dat de waarde van het in vervulling gaan van een wens groter is naarmate we hiervoor harder hebben gewerkt en hoe verder we die wens in de toekomst projecteren – in het ultieme geval een onhaalbaar, want post mortem, doel (zie voor dit laatste punt Bauman 2012, pp.155-160).

Ditzelfde humanistische gedachtengoed vertelt ons eveneens dat alle mensen gelijk zijn. Elk mensenleven is evenveel waard en iedereen moet dezelfde kansen hebben om zijn geluk na te streven. Voor presidenten, keizers en koningen gelden geen andere regels dan voor vuilnismannen of stratenmakers: ook voor de wet is iedereen gelijk. In het westen zijn we zó overtuigd van deze idealen, dat we ze hebben vervat in een universele verklaring van de rechten van de mens, die we vervolgens, in een soort neokoloniale overmoed, als één van de belangrijkste exportproducten van van onze civilisatie zijn gaan zien (een punt dat mooi wordt duidelijk gemaakt in het eerste deel van de driedelige documentaire All Watched over by Machines of Loving Grace).

Dit ideaalbeeld van vrije en gelijke individuen vergeet echter de derde poot waarop de Franse Revolutie (en in zijn kielzog de Verlichting) op stutte. Het motto van 1789 was immers Liberté, Egalité, Fraternité. Veel mensen appelleren aan de principes van vrijheid en gelijkheid om bijvoorbeeld hun recht op het verkondigen van hun mening kracht bij te zetten, maar voor slechts weinigen heeft een beroep op het principe van broederschap een vergelijkbare overtuigende werking. Broederschap lijkt de vergeten dimensie van de moderniteit te zijn:

The problem of ‘fraternité’ represents a veritable thorn in the side [of] modern universalism, precisely because it poses the question of the link, the bond of solidarity and community that no logic of pure freedom or mere equality is able to grasp or resolve. (Marramao 2012, p.161)

De bestormers van de Bastille hadden een beeld van een samenleving waarin burgers vrij en gelijk zouden zijn, maar ook één waarin mensen op elkaar zouden letten en waarin ze tezamen een betere wereld voor elkaar zouden creëren. Het samenleven, meenden zij, is een activiteit die je (om een oude slogan van een politieke partij te parafraseren) niet alleen doet. Individuele vrijheid en gelijkheid kunnen pas in een beschaafde samenleving tot hun recht komen:

Before it becomes the individually learned and privately practiced art, civility must first be a feature of the social setting. It is the urban environment which must be ‘civil’, if its inhabitants are to learn the difficult skills of civility. (Bauman 2012, p.95)

Een gemeenschap zoals deze door Ayn Rand en haar volgelingen wordt voorgesteld, kan per definitie het predicaat ‘beschaafde samenleving’ niet toegekend krijgen: een dergelijke gemeenschap bestaat immers alleen bij gratie van individuen die zichzelf en elkaar aanspreken op ongewenst gedrag en in die gedragingen rekening houden met de effecten hiervan op de ander. Zelfs bij Kants categorisch imperatief vervult de ander deze fundamentele corrigerende (zij het abstracte en idealistische) rol. In een beschaafde samenleving houden mensen rekening met elkaar en komen ze voor elkaar op. Een mens kan pas werkelijk vrij zijn

…  doordat hij leeft in een gemeenschap waarvan de leden die vrijheid door hun onderlinge verbondenheid en oriëntatie op dit hoogste goed daadwerkelijk in stand houden. (Verbrugge 2004, p.46)

In hun ‘Why Nations Fail’ tonen Acemoglu en Robinson met behulp van vierhonderd pagina’s voorbeelden en data aan dat de landen waarin een sterk gemeenschapsgevoel bestaat, dat in stand wordt gehouden en gevoed door een sterk overheidssysteem, het beste scoren op het gebied van stabiliteit, welvaart en geluk (materieel en immaterieel). Een vergelijkbare conclusie kan ook getrokken worden wanneer we kijken naar Denemarken, het land waar de bewoners het gelukkigst zijn. Volgens Stine Jensen is dit mede een gevolg van het vertrouwen dat de Denen in hun overheid hebben:

In Denemarken is de overheid een vriend, die het leven prettiger maakt. Veiligheid, wonen, goed onderwijs en goede zorg, een uitgekiende balans tussen werk en privé, dankzij de overheid is het allemaal prima geregeld. In Nederland is het vertrouwen in de overheid als vangnet juist sterk geslonken.

Het zou onze samenleving, kortom, ten goede komen wanneer wij, managers en bestuurders in bepaalde sectoren voorop, wat meer zouden bekommeren om deze vergeten dimensie.

Verder lezen
Acemoglu, A. and J.A. Robinson, 2012, Why Nations Fail. The Origins of Power, Prosperity and Poverty. Profile Books.
Bauman, Z.,2012, Liquid Modernity. Polity Press.
Curtis, A. 2011, All Watched over by Machines of Loving Grace. BBC TV documentaire.
Marramao, G., 2012, The Passage West. Philosophy after the Age of the Nation State. Vertaald uit het Italiaans door Matteo Mandarini. Verso.
Verbrugge, A., 2004, Tijd van onbehagen. Filosofische essays over een cultuur op drift. SUN.