In zijn gesprek met Élie During beschrijft de Franse filosoof Bernard Stiegler de wijze waarop het menselijk geheugen zich onderscheidt van dat van het dier (zie ook deze blog). Net als alle dieren, zo stelt hij, beschikt de mens over een geheugen van de soort (dat is vastgelegd in het genoom) en het geheugen van het individu, het somatisch geheugen dat wordt vastgelegd in het centrale zenuwstelsel. De mens heeft daarenboven echter nog een derde vorm van geheugen, namelijk het geheugen dat door en dankzij de techniek mogelijk wordt gemaakt. Bijvoorbeeld door het schrift, maar ook door technologische ingrepen in de omgeving, stelt de mens zichzelf in staat zijn individueel verworven kennis via een niet-organische weg aan zichzelf en anderen over te dragen.

In navolging van de etnoloog en archeoloog André Leroi-Gourhan ziet Stiegler de ontwikkeling van de eerste artefacten als een waterscheiding in de ontwikkeling van het leven. Doordat Lucy rechtop liep, waren haar armen en handen vrij om ingezet te kunnen worden voor de ontwikkeling en het gebruik van het derde geheugen. Met Lucy maakte het leven voor het eerst, zo stelt Stiegler, gebruik van niet-biologische objecten om zijn biologische wensen en doelen te verwezenlijken. Hij spreekt dan ook van een exteriorisering van het leven (Stiegler 2014, pp. 58-60).

Op het eerste gezicht en bij eenvoudige lezing lijkt Stiegler zich met deze opvatting te scharen onder wat McCarthy en Wright het ‘rationalisme’ noemen: een dispositie om de geest te scheiden van de materiële weerslag van de gedachten en ideeën die zich in de geest vormen. Rationalisten begrijpen de acties van mensen op grond van vooruit geheel uitgedachte plannen en ideeën; eventuele gevolgen van die acties hebben pas in tweede instantie weer hun invloed op volgende ideeën (McCarthy and Wright 2004, pp.24-25). De geëxterioriseerde objecten van Stiegler lijken op zichzelf en vanuit zichzelf de kracht te hebben om andere mensen op het spoor te brengen van de gedachte die de maker of bewerker van dit object had toen hij dit object maakte of bewerkte:

Dit opent voor de eerste keer in de geschiedenis de mogelijkheid van de overdracht van individueel verworven weten, echter via een niet-biologische weg. (Stiegler 2014, p. 61)

Met deze eenvoudige karakterisering doen we echter onrecht aan de complexiteit van de Stieglers gedachte. Voor hem vormen de gedachten van de mens en de materiële weerslag hiervan één beweging, die op elkaar inspelen en elkaar beïnvloeden. De slaaf van Meno die een vierkant in het zand tekent om een meetkundig probleem op te lossen, of de hedendaagse wetenschappers die met elkaar en met de tekeningen op het whiteboard in gesprek zijn, zijn slechts twee triviale voorbeelden van zo’n beweging. Een deel van het werk om tot een bewerking of gedachte te komen wordt aan de materiële omgeving gedelegeerd; in dialoog hiermee kan de nadenkende mens zijn gedachten beter vormgeven.

Maar als dat zo is, dan onderschatten Stiegler en Leroi-Gourhan de interactie die dieren met hun materiële omgeving hebben. Zij beschrijven het geheugen van dieren als ofwel genetisch ofwel individueel autobiografisch en gaan daarmee voorbij aan de manier waarop ook dieren de omgeving exploiteren om hun doelen en wensen vorm te geven en te verwezenlijken. Ook het dier exploiteert de materiële omgeving om zijn gedragingen uit te kunnen voeren. Ook het dier, zo schrijft evolutionair psycholoog Louise Barrett, is één met zijn omgeving en haalt daar kennis uit:

The resulting adaptive fit between organism and environment can be considered as a form of ‘knowledge’ – knowledge that does not sit solely in the animal’s head but is instead distributed across the whole complex of reliably recurring developmental resources, which together give rise to the behavior. (Barrett 2014, p.84)

We kunnen bijvoorbeeld kijken naar het bekende experiment van Niko Tinbergen met de graverwesp, waarbij hij de wesp in de war bracht door eigenschappen van het landschap rondom het nest van de wesp te veranderen terwijl de wesp op jacht was. Bij terugkeer zocht de wesp de ingang van het nest overeenkomstig de nieuwe positie van deze kenmerken; zie de heldere uitleg door Richard Dawkins in het filmpje hieronder:

https://www.youtube.com/watch?v=CFn4hCZ3g9w

Ondanks wat Dawkins zegt, heeft de wesp geen behoefte aan een mentaal beeld (een mental map) van de omgeving. Het is de omgeving zelf die de juiste actie (het landen en de prooi afleveren) in werking stelt. Onder normale omstandigheden, zonder invloed van irritante ethologen, kan de wesp de herinnering aan de locatie van het nest, en de positie van zichzelf in het proces van eten zoeken en aan de jongen voeren, prima delegeren aan de omgeving.

Real-time coordination between the wasp’s behavior and the objects in its environment ordinarily ensures that the correct sequence of events will always occur: there is, in fact, no need for the wasp to retain any memory of what it has done or what it should do next because, under normal circumstances, such memory would be a wasters effort: why store internally what is right in front of you anyway. (ibid., p.83)

Net als alle dieren zijn ook mensen primair betrokken op de omgeving waarin ze verkeren.  Hun lichamelijkheid en hun omgeving zijn twee aspecten van hetzelfde fenomeen: kennis.

Het exterioriseren van kennis is dus niet per se uniek menselijk. Wat misschien wel uniek menselijk is, is het technologische van die exteriorisering, die niet alleen de omgeving, maar in dezelfde beweging ook de mens aanpast.

Verder lezen:
Barrett, L. (2011), Beyond the Brain. How Body and Environment Shape Animal and Human Minds. Princeton: Princeton UP. Verkrijgbaar bij Amazon.
McCarthy, J. and P. Wright (2004), Technology as Experience. Cambridge, Mass.: MIT Press. Verkrijgbaar bij Amazon.
Stiegler, B. (2014), Bij toeval filosoferen. In gesprek met Élie During. Vertaald uit het Frans door Pieter Lemmens. Zoetermeer: Uitgeverij Klement. Te verkrijgen bij bol.com.