In 1921, tijdens de naweeën van de eerste wereldoorlog, publiceerde Filippo Marinetti zijn Manifesto Tattilismo. Hierin stelt hij dat zijn eigen futurisme, met zijn nadruk op oorlog, snelheid, vooruitgang en beweging, door zowel de intellectuele minderheid als de materialistische meerderheid wordt verworpen. Het futurisme wordt door hen verantwoordelijk gehouden voor het vroegere, het huidige en toekomstige ongeluk van mensen (loro sventure passate, presenti e future). Hij waarschuwt hier echter voor een radicale ommekeer. De ervaringen van de oorlog moeten mensen niet motiveren zich tegen de vooruitgang en de dynamiek van het moderne leven te keren; mensen moeten niet gaan dromen van een absurde terugkeer naar het leven van de nobele wilde (ritorno assurdo alla vita selvaggi). We moeten, zo stelt hij, de wereld genezen van de na-oorlogse ellende en juist de onderlinge communicatie intensiveren en daarmee de afstand tussen mensen onderling verkleinen.
Communicatie tussen mensen, zo gaat Marinetti verder, vindt voornamelijk plaats via de mond en via de ogen. Wat hierin echter ontbreekt is een werkelijke oprechtheid (una vera sincerità) omdat de huid, de tast, in deze communicatie onvoldoende betrokken wordt. Mond en ogen communiceren essenties, maar tast communiceert bijna niets. Om deze reden beschrijft hij een methode om de communicatie via de huid (met name via de handen) te verbeteren. Hij geeft methoden om de tastzin te trainen en levert tegelijkertijd verschillende categorieën op waarin aanraking van objecten kan worden onderverdeeld.

Op basis van deze indeling heeft hij een elftal tactiele kunstwerken gemaakt die deze verschillende categorieën kunnen verduidelijken. Opvallend aan al deze werken is dat het de expliciete bedoeling is dat mensen ze (individueel of gezamenlijk) aanraken. Hierin verschilt het wezenlijk van de meer traditionele beeldende kunst, die primair gericht is op zicht en (in mindere mate) geluid. De tactiele kunst heeft niets te winnen en alles te verliezen wanneer het vergeleken wordt met schilder- of beeldhouwkunst (non ha nulla a che fare, nulla da guadagnare e tutto da perdere con la pittura o la scultura).

Het tactilisme waar Marinetti op doelt, bestond in 1921 al een tijdje. Zelf geeft hij aan dat het werk Fusione di una testa e di una finestra van zijn goede vriend Umberto Boccioni in 1911 maakte, al als voorbeeld van een tactiel werk kon gelden. Weliswaar was dit werk niet per se bedoeld om aangeraakt te worden, maar de verschillende materialen die hierin gebruikt werden – porselein, ijzer en vrouwenharen – zijn dusdanig divers in hun tactiele eigenschappen dat het op zijn minst uitnodigt om aan te raken. Maar ook de eerste Readymades van Duchamp kunnen als tactiele werken gezien worden. Zo nodigt Roue de Bicyclette (1913) duidelijk uit om aan het wiel te draaien, en het is bekend dat Duchamp zelf daar een merkwaardig genoegen in had.
Twee andere interessante voorbeelden van vroeg-tactiele kunst zijn Sculpture for the Blind van Constantin Brâncuși (1916) en Indestructible Object van Man Ray (1923). De eerste van deze twee betreft een gepolijst stuk marmer in de vorm van een ei. Ondanks dat dit werk misschien niet per se aangeraakt mag worden, suggereren zowel de vorm als de titel toch een zekere tactiele ervaring. Het Indestructible Object is een gemodificeerde metronoom met aan de bovenkant van de slinger een uitgeknipt oog. Ook hier is de tactiele ervaring meer in de titel gelegen dan in de daadwerkelijke benaderbaarheid van het werk. In beide werken is evenwel de merkwaardige spanning tussen werk en toeschouwer hierdoor des te voelbaarder.
De futuristische traditie waar het tactilisme uit voortkomt manifesteerde zich ook in de soirées, cabarets en wandelingen van onder andere de dadaïsten en surrealisten; met de actieve participatie van de toeschouwers in deze werkvormen verdwijnt als het ware de scheiding tussen toeschouwer en kunstenaar – precies wat het futuristisch manifest ook voorschrijft. Een mooi voorbeeld vormt de bokswedstrijd tussen de dadaïst Arthur Cravans en regerend wereldkampioen Jack Johnson in 1916. Het puur fysieke van deze happening, het publiek dat essentieel is om dit werk tot zijn recht te laten komen, en de onvermijdelijke knock-out in de eerste rond van Cravans geven deze performance een schokkende dynamiek en interactiviteit die zijn weerga in die tijd niet kende.

Het echte aanraken van de kunstwerken begon misschien twee decennia later, wanneer Duchamp de catalogus bij een tentoonstelling over het surrealisme voorziet van een kaft met een latex vrouwenborst met als titel Prière de Toucher. Met dit werk lijkt de fysieke scheiding tussen werk en toeschouwer werkelijk gebroken.
Heden ten dage kennen we een heel uitgebreide traditie van wat wel interactieve kunst genoemd wordt. Mensen als Jeffrey Shaw, Paul Sermon,Marnix de Nijs of Daan Roosegaarde, om maar een paar bekende te noemen, maken werken waarin de actieve participatie van de toeschouwer essentieel is om het werk tot zijn recht te laten komen. Sinds halverwege de jaren tachtig creëert deze stroming ook eigen podia, zoals Ars Electronica of STRP. Met de opkomst van de computer is deze vorm van kunst in een stroomversnelling gekomen, maar het is duidelijk dat het fundering hiervan meer dan honderd jaar geleden in Italië gelegd is.

Verder lezen:

De oorsponkelijke tekst van het Manifesto Tattilismo is hier te lezen; een (niet geheel correcte) Engelse vertaling hiervan staat hier.

Een beschrijving van Prière de Toucher is te vinden op de site van het Centre Pompidou. Het Indestructible Object wordt beschreven op de site van Tate Gallery, Sculpture for the Blind ligt in het Philadelphia Museum of Art.

De bokswedstrijd tussen Cravans en Johnson wordt beschreven op deze pagina van Booktryst.