De invloed van de luchtvaart op de moderne samenleving is ongekend. Zij kan gezien worden als het materiële equivalent van het internet: dankzij het bestaan van betrouwbare vluchtschema’s en dienstregelingen die nagenoeg elke plek op de aarde met elkaar verbinden is de afstand tussen twee punten een trivialiteit geworden en kan een postpakket binnen een etmaal van de ene naar de andere kant van de globe worden getransporteerd; een pakket dat de dag daarvoor via internet is opgevraagd.

De ontkoppeling van ruimte en tijd
De verhouding tussen de moderne samenleving en snelle transportmogelijkheden wordt geanalyseerd door Zygmunt Baum. In zijn Liquid Modernity schrijft hij het ontstaan van de moderniteit toe aan de uitvinding van voertuigen die sneller gaan dan een galopperend paard. Hierdoor worden tijd en ruimte van elkaar gescheiden, en krijgt tijd een heel eigen dynamiek: het wordt het probleem van de hardware die mensen kunnen maken om afstand te overbruggen. Tijd, en snelheid, wordt ingezet als wapen, als middel en als werktuig. Vanaf dat moment zijn het de mensen zich zich het snelst kunnen verplaatsen die de touwtjes in handen hebben. (Baum 2000, Boomkens 2014, pp. 256-257; zie ook Blom 2009).

Hoewel het verdedigbaar is te stellen dat de globalisering al in 1500 begonnen is, komt dit proces dankzij de snelle machines van Baum wel in een duidelijke stroomversnelling. Stoomtreinen die over continenten scheuren, stoomboten die de oceanen doorklieven en, slechts ietsje later, de belofte van individueel snel transport door de koppeling van een eenvoudige motor aan een koetswerk.

De voltooiing van de globalisering
Volgens Peter Sloterdijk vindt de globalisering evenwel zijn uiteindelijke voltooiing door de hypersnelle media en de introductie van betrouwbare luchtvaartlijndiensten. In technische zin, zo stelt hij, is de globalisering verzadigd “sinds de snelle transportvliegtuigen […] het trage wereldverkeer van de tijd van de zeevaart overvleugeld hebben. […] Van een aviatische tournee rond de aarde kan men ondertussen bij wijze van spreken nog op dezelfde dag terugkeren.” (Sloterdijk 2006, p17).

Het belang van de luchtvaart is volgens Sloterdijk niet per se dat mensen de mogelijkheid hebben dat ze binnen een etmaal de aarde rond kunnen vliegen, maar omgekeerd dat dankzij dit gegeven een homogenisering van de punten op die aarde plaatsvindt. Door het omspannen van de globe met computernetwerken en lijnvluchten ervaren mensen hun leven niet langer als lokaal en traditioneel, maar juist als onderdeel van een groter geheel.

In de omvaren aardse ruimten zijn alle punten evenveel waard. […] Het traditionele ‘leven, bewegen en zijn’ van de mensen in regionale oriëntaties, markeringen en attracties wordt overvleugeld door een systeem waarin willekeurige punten in de ruimte in een homogene voorstellingsruimte […] worden gelokaliseerd. (op.cit. 34)

Dit proces heeft een verandering van onze leefwereld tot gevolg:

Hoe routinematiger en sneller de rondingen plaatsvinden, des te algemener grijpt de verandering van ‘leefwerelden’ in vestigingsplaatsen om zich heen – vandaar dat de onttovering van de lokale immuunstructuren pas in het tijdperk van de snelle verkeersmiddelen en de supersnelle overdracht van informatie epidemisch voelbaar wordt. (op.cit. 37).

Doordat we met vliegtuigen over onze aarde heen vliegen, bekijken we onze woonplaats vanuit een ander perspectief, namelijk als onbeduidend punt dat restloos inwisselbaar is door alle andere punten waar we overheen vliegen. Wat blijft er over van ons gevoel van eigenwaarde, wanneer we als soort zo losgeslagen zijn van de aarde?

De overgang van aarde naar lucht
Hoewel de opkomst van de luchtvaartmaatschappij waar Sloterdijk op doelt pas na de Tweede Wereldoorlog goed op gang kwam, is het juist die oorlog zelf geweest waarin het luchtruim een essentiële rol heeft vervuld. De overgang van aarde naar lucht tijdens het interbellum laat zich dan ook fraai illustreren aan de hand van twee citaten van ervaringsdeskundigen die zich aan weerszijden van deze epoche bevinden:

Aan de ene kant hebben we Erich Remarque, die de existentiële verhouding tussen de soldaat en de aarde beschrijft.

Aus der Erde, aus der Luft aber strömen uns Abwehrkräfte zu – am meisten von der Erde. Für niemand is die Erde so viel wie für den Soldaten. Wenn er ich an sie preßt, lange, heftig, wenn er sich tief mit dem Gesicht und den Gliedern in sie hineinwühlt in der Todesangst des Feuers, dann ist sie sein einziger Freund, sein Bruder, seine Mutter, er stöhnt seine Furcht und seine Schreie in ihr Schweigen und ihre Geborgenheit, sie nimmt sie auf und entläßt ihm wieder zu neuen zehn Sekunden Lauf und Leben, faßt ihn wieder, und manchmal für immer. Erde – Erde – Erde – ! (p.54)

Een generatie later ligt de nadruk niet meer op de geborgenheid van de aarde, maar juist op de gevaren die uit de lucht komen, zoals beschreven door Gert Ledig in zijn Vergeltung:

Sie kamen in Schlachtformation. Die erste Welle. Heuschreckenschwärme mit menschlichem Verstand. Vier Kilometer hoch krochen sie durch die Luft. Bomber neben Bomber. Tragflächen, die sich fast berührten. Sie blitzen in der Sonne. (p.32)

Het is in deze verandering, van aarde naar lucht, waarin de moderne tijd – en daarmee de globalisering – haar voltooiing vindt, en waarmee de mens in een heel nieuwe wereld terecht is gekomen.

Verder lezen:
Baum, Z. (2000), Liquid Modernity. Boston, Mass.:Polity Press.
Boomkens, R (2011), Erfenissen van de Verlichting. Amsterdam:Boom.
Ledig, G. (2001 [1956]), Vergeltung. Berlin:Suhrkamp Verlag.
Remarque, E.R, (2014 [1928]]), Im Westen nichts neues. Köln:Kiwi Verlag.
Sloterdijk, P. (2009), Het Kristalpaleis. Nijmegen:Sun.