La Peur au Moyen-Âge

Boekbespreking: La Peur au Moyen-Âge. Samuel Sadaune. Éditions Quest-France 2018.

Ik werd op deze titel geattendeerd doordat ik @AgeMoyen volg op Twitter. Omdat ik altijd geïrriteerd raak als mensen melden dat ‘ze in de Middeleeuwen constant in angst leefde’ vond ik het hoopvol en interessant om hier eens een wat gefundeerder en wetenschappelijker exposé over te lezen. Natuurlijk kun je relatief obscure Franstalige titels gewoon kopen bij Amazon.fr, maar sinds kort heb ik een account op LaLibrairie.com, die er prat op gaat de lokale en onafhankelijke boekwinkels te ondersteunen. Ik kocht daar dit boekje, samen met Modernité van Carole Talon-Hugon.

Een prachtig boek

Ik was bijzonder aangenaam verrast toen ik het werk uitpakte. Niet alleen leek de tekst me op eerste gezicht bijzonder boeiend, maar vooral de vormgeving was erg fijn. Feitelijk krijg je twee boeken voor de prijs van één, want op elke pagina staat minstens één afbeelding, detail van een schilderij, of onderdeel van een manuscript. Al dit illustratieve materiaal wordt voorzien van een uitgebreide toelichting; dit heeft tot gevolg dat wanneer je de hoofdtekst uitgelezen hebt, je terugbladert naar het begin van het hoofdstuk om al die toelichtingen nog separaat te lezen.

La Peur is onderdeel van een serie die wordt uitgegeven bij Oust-France. In deze serie, die inmiddels zo’n acht titels kent, worden diverse aspecten van het middeleeuwse leven vanuit specifieke oogpunten bekeken. Zo is er een boekje over Uitvindingen en Ontdekkingen, over de Wereld, over Wijn en zo verder. Na het lezen van deze eerste titel heb ik wel de neiging om de volledige serie aan te schaffen. Helaas (of, misschien, gelukkig) zijn de meeste titels momenteel indisponable.

Voorbeeld van de bladspiegel van het boek.

De auteur
Samual Sadaune (Parijs 1964) is een schrijver die gespecialiseerd is in de Middeleeuwen (en blijkbaar in Jules Verne). Na een werkzaam leven in de publieke sector is hij in 1998 gepromoveerd op de hygiène in het werk van Jules Verne. In 2010 is hij begonnen met een jeugdserie over de Middeleeuwen. Hij heeft flink wat titels op zijn naam staan (onder andere vijf jeugdromans over Aimeri: een jongen die leefde tijdens de regeerperiode van Philips IV, zo rond 1300).

Het werk
Natuurlijk wordt het werk voorafgegaan met een korte discussie over het begrip ‘middeleeuwen’ en of en in hoeverre we überhaupt in dergelijke algemene termen kunnen spreken over ‘angst’ in ‘de middeleeuwen’. Wanneer we ‘middeleeuwen’ grofweg definiëren als de periode tussen Clovis en Columbus, wat kun je dan bijvoorbeeld zeggen over de angst voor de Vikingen? Natuurlijk, mensen in de tiende eeuw hadden een reële (en terechte) angst voor een inval van deze woeste noorderlingen. Maar wie maalde daar twee eeuwen later nog om?

In deze discussie wordt ook uitgebreid stilgestaan bij de bronnen waaruit wordt geput om de informatie boven water te krijgen – en de problemen die daarmee samenhangen. We hebben administratieve bronnen, religieuze eschatologische bronnen, historiën en wat we met een modern woord ‘kunst’ zouden noemen. Het is waardevol van Sadaune hierbij stilstaat en de rest van de tekst daarmee in een goede context plaatst.

Zoals gemeld heb je met dit boek eigenlijk twee werken in één. De rijke illustraties en de kwaliteit van het drukwerk en papier maken het werkelijk een plezier om te lezen. Maar niet alleen het oog, ook het intellect krijgt in dit werk voldoende aandacht. Het werk begint met een beschrijving van de angsten die de middeleeuwers plaagden (bijvoorbeeld angst voor het klimaat, voor armoede, honger, nieuwlichterij of de nacht) en vervolgt met een analyse van wat we nu kunnen zeggen over de angst ten tijde van de middeleeuwen. Waren de middeleeuwers depressies (antwoord: nee)? was de middeleeuwste tijd agressief (antwoord: ook nee)? Hoe zat het met de angst voor de ander, voor andere dieren of voor (al dan niet imaginaire) monster? En, tenslotte, hoe verhielden de middeleeuwers zich tot onduidelijke natuurlijke fenomenen (stormen, eclipsen, epidemieën) of ziekten en de dood?

Hoe begrijpelijk deze opzet ook is, het heeft wel een wat onevenwichtige verdeling van de hoofdstukken tot gevolg. Het eerste hoofdstuk (Les Peur du Quotidien) is 38 pagina’s lang, terwijl de resterende vijf hoofdstukken gemiddeld 13 pagina’s tellen. Typografisch komt dit ook ietwat ongelukkig uit de verf: de hoofdstukken beginnen weliswaar allemaal op een nieuwe pagina (een recto, met één kolom in plaats van twee), maar er zijn verschillende op zichzelf staande stukken tekst (toelichtingen, uitbreidingen, voorbeelden) waarvoor dit ook geldt. Tel daarbij op dat het boek, naar goed (en irritant) Frans gebruik de inhoudsgave aan het eind van de tekst heeft staan, en je kunt je voorstellen dat je als lezer wat op het verkeerde been wordt gezet (‘begint hier nu een nieuw hoofdstuk of is dit een onderdeel van wat ik al aan het lezen was?’).

Dit is evenwel een zeer kleine ergernis als je het vergelijkt met de waarde van de tekst zelf: lucide, geïnformeerd en (ook tekstueel) rijkelijk geïllustreerd. Als lezer wordt je werkelijk de leefwereld van de gemiddelde middeleeuwer ingezogen; je krijgt een inkijk in de belevingswereld en metafysica die het alledaagse leven uitmaakte, waarbij ook de verschillen en overeenkomsten met onze hedendaagse wereld worden benadrukt.

Redenen om dit boek niet te lezen
Er zijn eigenlijk geen redenen om dit boek niet te lezen. Voor iedereen die geïnteresseerd is in geschiedenis en de middeleeuwen is dit een regelrechte aanrader. Toen ik dit boekje aan het lezen was en het dus in de kamer lag, pakte iedereen die op bezoek kwam (toegegeven, dat waren in verband met de pandemie niet heel veel mensen) het werk op om er toch op z’n minst even in de bladeren. En in te lezen.

Een heel klein dingetje is het gemis aan een goede index en een overzichtelijk notenapparaat. Maar omdat het publiek van deze serie duidelijk niet wetenschappelijk is, is dat in dit geval misschien te verexcuseren.

Redenen om dit boek wel te lezen.
Behalve de loftrompet die ik hierboven al blies, moet nog vermeld worden dat het werk de vermeende continue angst van de middeleeuwers is een goed perspectief plaatst. Natuurlijk was de wereld tussen Clovis en Columbus donkerder, onbekender en angstaanjagender dan onze hedendaagse wetenschappelijk leesbare wereld. Maar dat betekent nog niet dat iedereen continu depressief en angstig of zelfs maar bangig was. De mensen leefden hun leven, deden hun dingen, werden dronken of verliefd en hadden net zo veel sores als wij.

En fait, l’homme médiéval n’a pas peur de son quotidien, il s’y est habitué, il sait comment il faut faire pour survivre à chaque journée, même si le moment venu, les choses son loin d’être faciles. (p.12)

Leave a comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *