Boekbespreking Carole Talon-Hugon, 2016, Modernité; une histoire personnelle et philosophique des arts. Paris:Presses Universitaires de France (PUF). €14,00.

Modernité is het meest recente (2016) en voorlopig laatste werk uit de serie Une histoire personnelle et philosophique des arts waarin Carole Talon-Hugon haar persoonlijke kunstfilosofische zoektocht uiteen zet. In dit bijzonder goed leesbare en zeer geïnformeerde boekje traceert ze de opkomst van de moderniteit in de kunsten en beschrijft ze en aantal eigenschappen die die moderniteit aan de kunsten toedicht.

De auteur

Carole Talon-Hugon (1959) is een Franse filosofe met een specialisme in esthetiek en kunstfilosofie. Ze promoveerde in 1992 bij Pierre Magnard aan de Sorbonne op een proefschrift over passies in de zeventiende eeuw. Ze is vooral bekend door haar L’Art victime de l’esthétique (2014), maar heeft nog veel meer publicaties op haar naam staan. Momenteel is ze hoogleraar aan de Université Nice-Sophia Antipolis.

Moderniteit

Talon-Hugon laat de moderniteit beginnen bij de Duitse romantiek van Jena, waar de gedachte heeft postgevat dat de kunsten in staat zijn kennis van het absolute te verkrijgen. Geïnspireerd op de filosofie van Schopenhauer wordt de kunst beschouwd als een mogelijkheid de alledaagse wil (en dus voorstelling) te omzeilen: de esthetische contemplatie biedt ons kennis van iets wat niet nu en hier is. Vanuit deze positie wordt het doel van de kunsten geanalyseerd. De discussie wordt gevoerd of kunsten een (politiek) doel moeten hebben of het doel in zichzelf moeten vinden aangeduid met ‘autotélie‘, wat in het Frans en het Duits een meer gangbare term is dan in het Nederlands.

Vervolgens wordt de belangrijke opkomst van het formalisme wordt uitgebreid besproken. Hier bespreekt ze bijvoorbeeld de poëzie van Mallarmé, die met zijn ‘Sonnet allégorie de lui-même‘ uit 1899 een voorschot lijkt te nemen op de abstracte of visuele poëzie die zo’n vijftig jaar later in zwang kwam. Het punt dat ze hiermee wil maken is dat het gaat om de woorden zelf, niet om de (externe) betekenissen die hieraan gekoppeld worden. In datzelfde stramien past ook de revolutie van Manet, die met zijn ‘Déjeuner sur l’herbre‘ (1863) het schilderwerk voor zichzelf laat spreken, zonder referentie naar iets externs, iets wat buiten het schilderij ligt.

Tenslotte bespreekt ze de literaire groep Cénacle: een groep schrijvers en denkers die zo tussen 1825 en 1830 eigenlijk de hele Querelle des Ancients et Modernes nog eens dunnetjes overdeed, alleen nu met het modernisme versus het geïnstitutionaliseerde academische – zowel op het gebied van poëzie (in de brede zin van literatuur) als schilderkunst. Het boekje eindigt met een analyse van Hegels kunstopvatting en zijn invloed op het ontstaan van het modernisme, de overgang van kunsten naar Kunst en het ontstaan van musea

Redenen om dit boekje te lezen

Het werk is thematisch van opzet, waarbij in vier verschillende delen vier verschillende aspecten van de moderniteit worden besproken. Op zich een legitieme keuze, omdat in de periode 1800-1900 zo veel stromingen en ontwikkelingen parallel aan elkaar lopen dat een puur chronologische beschrijving al snel onoverzichtelijk zou worden. Een nadeel van deze keuze is natuurlijk wel dat je als lezer soms het idee hebt wat heen en weer in de tijd gegooid te worden. Door deze thematische opzet krijg je een gestructureerd overzicht van de belangrijkste ideeën en ontwikkelingen die ook nog eenvoudig in het boekje terug zijn te vinden.

Zoals we van Talon-Hugon gewend zijn is het werk uitgebreid gelardeerd met voorbeelden uit de literatuur, muziek en filosofie. Al deze voorbeelden zijn goed toegelicht, zodat duidelijk wordt waarom juist dit voorbeeld gekozen is en de onderlinge samenhang goed voor het voetlicht komt. Hoewel het een vijfde boekje uit een serie betreft, en Talon-Hugon nogal eens op haar stokpaardje zit, is het (voor zover ik dat objectief kan beoordelen) goed op zichzelf leesbaar en vereist het geen voorkennis van de andere delen (of van de ideehistorische ontwikkelingen die hieraan vooraf zijn gegaan).

Reden om dit boek niet te lezen

Vreemd genoeg is het in de Franstalige wetenschappelijke literatuur ongebruikelijk om de referenties op een correcte manier uit te voeren. Een correcte manier zou inhouden dat de oorspronkelijke vindplaats van een citaat zonder al te veel moeite kan worden achterhaald. Hier (en in geen enkel boek dat ik van haar heb gelezen) is dit echter niet het geval. Zo wordt een redelijk groot (en in mijn beleving belangrijk) citaat van Hegel (op p.104) alleen maar voorzien van het commentaar ‘À propos de l’architecture, Hegel écrit‘, zonder de exacte vindplaats of zelfs maar tijd verder aan te duiden. Het ware veel beter geweest wanneer hier iets meer aandacht aan zou zijn besteed.

Een tweede probleem met het boekje (hoewel dat meer de uitgever dan de auteur aan te rekenen is) is dat de voorbeelden verder niet geïllustreerd worden. Zeker wanneer het gaat over schilderwerk zou het fijn zijn geweest wanneer hier goede afbeeldingen bij zouden zijn verschaft. Zoals het nu is, zitten er achterin wel een paar afbeeldingen, maar in zwart-wit en met een slechte resolutie. Maar met de huidige prijs van €14,00 is dit dan ook wel weer begrijpelijk.

Lelijkste zin

Après avoir prononcé en qualité de député à l’Assemblée en 1849 son discours sur la misère, appelant le pouvoir à plus de justice sociale, Hugo, exilé à Guernesey à la suite de coup d’Etat de Louis-Napoléon Bonaparte, écrit avec Les Misérables (1862), à la fois une fiction et un pamphlet contre les injustices sociales et politiques du régime. (p. 32)

Conclusie

Al met al is dit een fijn overzichtswerk waarin de belangrijkste oorzaken van het ontstaan van het idee van een l’art pour l’art de revue passeren. De belangrijkste eigenschappen van Kunst in de moderne tijd (kunst als essentie, kunst als autonome activiteit en kunst als serieuze aangelegenheid) zouden natuurlijk allemaal hun eigen boek verdienen, maar als overzichtswerk is dit boekje zeker aan te bevelen.