Boekbespreking: Peter Sloterdijk – Theopoëzie, de hemel tot spreken brengen. Boom 201. Oorsponkelijke titel: Dem Himmel sum Sprechen bringen. Über Theopoesie

Over de auteur

Moeten we Sloterdijk nog introduceren? De hogepriester van de hedendaagse Duitse filosofie. Intellectuele veelproducent met poëtische en literaire kwaliteiten. Hoogleraar filosofie en media-theorie aan de Staatliche Hochschule für Gestaltung Karlsruhe. Persoonlijk leerde ik hem kennen toen ik begin deze eeuw zijn Kristalpaleis las en sindsdien ben ik verkocht. De huidige tijd vraagt om denkers die kunnen schrijven (en schrijvers die kunnen denken) en wat mij betreft voldoet Sloterdijk in ieder geval aan dit criterium.

Korte samenvatting
De centrale vraag in dit boek is of en in hoeverre religies poëtische constructen zijn; of achter plechtige (religieuze) handelingen ‘de goden zelf hun opwachting maken’, of dat deze handelingen slechts ‘theotechnische effecten’ veroorzaken (p.18). Hij begint zijn onderzoekingen met de Griekste tragediën waarbij de goden apo mechanes letterlijk ten tonele werden gedragen (de deus ex machina), waarmee een ‘epifanie op het toneel’ werd bewerkstelligd.

In eerste instantie waren de goden vage ‘sprekende goden’, maar in toenemende mate wordt hun vaagheid door stabiele cultussen gepreciceerd (p.19). Zeker in de (latere) Abrahamitische religies wordt deze epifanie sterk geïnstitutionaliseerd: denk aan preken vanaf het kansel, het cyclisch lezen van de Thora, of het oproepen tot gebed door de muezzin. Theopoëzie wordt op deze manier begrepen als het totaal van gecalcificeerde mystieke gebruiken (of uitgekristalliseerde autonome procedures, zoals het op p.281 wordt omschreven) en rituelen waardoor een ruimte ontstaat waarbinnen de goden zich kunnen manifesteren (H13).

Sloterdijk ervaart het gebruik van theopoëzie als een procudere voor wij-vorming (p.127). Poëzie is ten diepste verbonden met het voortbrengen van werelden. Het verdwijnen van deze mysiek uit het dagelijks leven leidt dan ook tot een vorm van radeloosheid: waar tradities worden ‘ervaren als onproductieve, puur op zichzelf betrokken relicten, zonder aansluiting bij de huidige noden en overschotten’ (p.278).

Redenen om dit boek niet te lezen

Hoewel Theopoëzie een zeer lezenswaardig werk is, is het niet eenvoudig te doorgronden. Sloterdijks stijl zorgt ervoor dat je tijdens het lezen in een soort roes komt, waarbij je overvoerd wordt door fraaie zinnen, fijne uiteenwijdingen en interessante terzijdes; maar als je dan aan het eind van een paragraaf of hoofdstuk jezelf de vraag stelt wat nu eigenlijk het centrale punt is wat er wordt gemaakt, of zelfs maar wat je nu eigenlijk net gelezen hebt, moet je dikwijls het antwoord schuldig blijven. Nu heeft Sloterdijk daar wel vaker een handje van, maar in dit geval viel het me wel erg op.

Inhoudelijk vind ik het jammer dat Sloterdijk twee belangrijke omissies doet: hij negeert zowel Benjamins Über die Sprache überhaupt und die Sprache des Menschen als Serres’ Le Contrat Naturel. Benjamin schrijft uitgebreid over de manier waarop het benoemen door de taal en de ‘nauwe band’ tussen de taalfilosofie en de religie. Serres op zijn beurt analyseert diepgaand de manier waarop religie tot gemeenschap leidt en hoe zich dit verhoudt tot de wereld. Ik kan me niet voorstellen dat een intellectueel als Sloterdijk deze teksten niet kent, dus het verbaast me dat hier niet naar wordt verwezen.

Dat brengt me opnieuw op een foute keuze van de uitgever (Boom). Zoals wel vaker bij deze uitgaven is het notenapparaat per hoofdstuk achterin opgenomen. Dat is nog tot daaraantoe, maar ook in deze uitgave ontbreekt een goed register (op personen en zaken). Voor een dergelijk complex boek, dat om lezen en bestuderen vraagt, is een dergelijke omissie onvergevelijk. Ik heb zelf maar een klein lijstje bijgehouden, maar dat is natuurlijk niet zo grondig als een uitgever het zou kunnen doen (en zou moeten willen doen).

Redenen om dit boek wel te lezen

Sloterdijks werk belooft altijd inspirerende overwegingen, prikkelende gedachten en fascinerende kennis en ook hier wordt die belofte weer waargemaakt. De vele (dwars)verbanden die hij tussen uiteenlopende culturen en vakgebieden weet te maken, bieden een spannend inzicht in op zich complexe en onbekende materie.

Afgezien van de inhoudelijke kwaliteiten van het boek, is het lezen van een dergelijke werk natuurlijk in zichzelf al een genot. Door het fijne taalgebruik, de gevonden constructies en verrassende wendingen doet het werk soms meer poëtisch dan theopoëtologisch aan.

Fraaiste zin

Er zijn veel fraaie zinnen in dit boek, maar ik heb deze er maar even uitgelicht:

Democratisering is de term die gebruikt wordt voor de procedures waarmee voormalige cultusgemeenschappen en religieus bezielde grotere samenlevingsverbanden worden omgevormd tot tot belastbare, transgenerationele politiek-economisch succesvolle teams onder constituties.